The Albanian Uprisings in Kosovo as an Alternative for Liberation from Serbo-Montenegrin Rule (1913-1914) Kryengritjet shqiptare në Kosovë si alternativë çlirimi nga sundimi serbo-malazez (1913-1914)
Abstract
The Albanian armed uprisings against the Serbian and Montenegrin occupation and annexation of Kosovo, present a realistic tableau of a historical period (September 1913 - April 1914) until the Albanians were confronting with three alternatives for their future: organizing the armed uprising for liberation, emigration and assimilation. This study article explicates the attitude of the Kingdom of Serbia and the Kingdom of Montenegro towards Albanians, primarily to those Muslims, the causes of the organization of armed uprisings for liberation and their results. Through archival sources, the press of that time, published documents and historiographical literature, presented new information and interpretations whom enlighten and construct events, occurrences and personalities, which have characterized Kosovo during that time. Increasingly, relying on the source data, reached in ascertainment that the Serbo-Montenegrin kingdoms in Kosovo intended to implementation the state policies whom lead towards national, demographic, cultural and radical changes to the detriment of the Albanian population.
Keywords:
Kosovo, Destruction, Serbianisation, Uprising
References
- Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës (ASHAK), Fondi: Arkivi i Institutit Ushtarak - Beograd, Elaborati 17-19, kutia nr. 4, viti 1912-1913.
- Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës (ASHAK), Nr. 164, Urdhëresë sekrete e Ministrisë së Ushtrisë drejtuar Komandantit të Divizionit të Bregalnicës, Beograd, 5 shtator 1913.
- Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës (ASHAK), Nr. 164, Telegram i Kryetarit të Qeverisë së Shqipërisë Qendrore, gjeneral Esad Toptanit, dërguar Komandantit të Armatës Serbe në kufirin serbo-shqiptar, Durrës, 13 tetor 1913.
- Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës (ASHAK), Fondi: Ministria e Punëve të Jashtme e Serbisë - Korrespondenca sekrete (1913-1915), kutia nr. 8, Telegram sekret me numër 82 i komandantit Dimitrijeviq nga Prizreni dërguar Komandës së Trupave të Rretheve të Reja, 14 qershor 1914.
- Avdiu, Sh. (2018). Kosova gjatë viteve 1912-1915. Prishtinë: Instituti Albanologjik - Prishtinë. Bajrami, H. (2004). Naçertania program politik serb që shpie në shfarosjen e shqiptarëve 1844-1999. Prishtinë: “Shkrola”.
- Begolli, V. (1984). Pozita e gruas në Kosovë me një vështrim të posaçëm në të drejtën zakonore. Prishtinë: “Rilindja”.
- Berisha, I. (2004). Shqipëria - rrethanat historike (Shqipëria bregdetare dhe Shqipëria kontinentale – Kosova), Prishtinë.
- Bicaj, I. (2003). Marrëdhëniet shqiptaro-malazeze (1881-1914). Prishtinë: Instituti i Historisë - Prishtinë.
- Braha, Sh. (1992). Gjenocidi serbomadh dhe qëndresa shqiptare (1844-1990). Tiranë: “Lumi-T”.
- Cana, Z. (1986). Socialdemokracia serbe dhe çështja shqiptare 1903-1914. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës.
- Cana, Z. (1997). Gjenocidi i Malit të Zi mbi popullin shqiptar 1912-1913 (dokumente). Prishtinë: Instituti Albanologjik.
- Cana, Z. (1998). Shpalime historike. Pjesa e dytë, Prishtinë: Libri Shkollor.
- Çeku, E. & Destani B. (2015). Gjeneral G. Phillips dhe Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” – dokumente historike nga Arkivat Britanike 1913-1921. Tiranë: Instituti i Çështjeve Kombëtare - Tiranë & Qendra për Studime Shqiptare - Londër.
- Destani, B. & Elsie, R. (2018). Luftërat e Ballkanit - Raporte konsullore britanike nga Maqedonia gjatë viteve të fundit të Perandorisë Osmane. (Përkthyen nga gjuha angleze M. Nishku & I. Nishku). Prishtinë: “Artini”.
- Dreshaj, S. (1991). Rrethanat politiko-shoqërore dhe kulturo-arsimore në Podgur 1912-1921, Gjurmime albanologjike - seria e shkencave historike, nr.20/1990, Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 251-280.
- Duka, V. (2012). Dokumente britanike për Shqipërinë dhe shqiptarët (tetor - dhjetor 1913) I. Tiranë: “Toena”.
- Duka, V. (2012). Dokumente britanike për Shqipërinë dhe shqiptarët (janar - dhjetor 1914) II. Tiranë: “Toena”.
- Durham, E. (2000). Njëzet vjet ngatërresa ballkanike. Tiranë: “Argeta-LMG”.
- Freundlich, L. (2010). Golgota e Shqipnisë, aktakuzë kundër shfarosësve të popullit shqiptar. Prishtinë: “Rrokullia”.
- Gremek, D., Gjidara, M. & Šimac, N. (2010). Spastrimi etnik - dokumente historike mbi një ideologji serbe. Tiranë: Shtëpia botuese “55”.
- Latifi H. & Sermoxhaj, L. (2014). Hogoshti. Prishtinë.
- Malcolm, N. (2011). Kosova - një histori e shkurtër. Prishtinë: “Koha”.
- Marcovitch, L. (1921). Serbia and Europe 1914-1920. London: “George Allen & Unwin LTD.”.
- Milo, P. (2013). Politika e Jashtme e Shqipërisë, Vëllimi i parë (1912-1939), Tiranë: “Toena”.
- Murzaku, Th. (1996). Kosova dhe çështja e çlirimit dhe e bashkimit kombëtar në vitet 1913-1918. Çështja e Kosovës - një problem historik dhe aktual (Simpoziumi i mbajtur në Tiranë më 15-16 prill 1993). Tiranë: Instituti i Historisë - Prishtinë & Instituti i Historisë - Tiranë.
- Musaj, F. (1998). Përpjekjet për heqjen e perçes në vitet 1912-1939. Studime historike, nr.3-4 (1998), viti LIII (XXXVI), Tiranë: Akademia e Shkencave e RSH & Instituti i Historisë, 59-75.
- Novakoviç, K. (1990). Kolonizimi dhe serbizimi i Kosovës. E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi. Tiranë: Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë. Redenica, H. (2014). Kika. Prishtinë: “Brezi ‘81”.
- Rizaj, G. (2005). Kryengritja shqiptare e shtatorit 1913 nga prizmi i diplomacisë italiane. Gjurmime albanologjike - seria e shkencave historike, nr.33-34/2003-2004, Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 199-209.
- Rizaj, G. (2011). Shqipëria e Sipërme 1800-1913: në projektet dhe traktatet e Fuqive të Mëdha dhe shteteve ballkanike. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës.
- Rushiti, L. (1986). Rrethanat politiko-shoqërore në Kosovë 1912-1918. Prishtinë: “Rilindja”.
- Swire, J. (2005). Shqipëria, ngritja e një mbretërie. (Përktheu: Kujtim Imeri), Tiranë: “Dituria”.
- Shala, Xh. (1988). Kandidimi dhe njohja e Princ Vilhelm Von Vidit. Gjurmime albanologjike - seria e shkencave historike, nr.17-1987, Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 263-286.
- Shala, Xh. (1990). Marrëdhëniet shqiptaro-serbe 1912-1918. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës.
- Shala, Xh. (2012). Pushtimi i Kosovës nga Serbia dhe Mali i Zi 1912-1915 – përgjysmimi i Shqipërisë. Prishtinë: Instituti Albanologjik.
- Verli, M. (1998). “Naçertani” e Garashaninit - baza e programit të “Serbisë së Madhe”. Studime historike, nr.1-4 (1997), viti L (XXXIV), Tiranë: Akademia e Shkencave e RSH & Instituti i Historisë, 21-31.
- Verli, M. (2004). Situata në trevat shqiptare lindore të pushtuara dhe qëndresa antiserbe (tetor 1912-shtator 1913). Studime historike, nr.3-4 (2004), viti LVIII (XLI), Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë & Instituti i Historisë, 157-165.
- Xhemaili, V. (2008). Shqiptarët e Pollogut në luftë për çlirim e bashkim kombëtar (1912-1918). Ribotim, Tetovë: “Tringa Design”.
- Haus - Hof und Staats Archiv, Politisches Archiv Albanien (HHStA, PA, A), Wien, Fonde të
- Ministrisë së Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë për vitet 1913-1914, që ruhen në Arkivin e Institutit të Historisë në Tiranë (AIHT). Signaturat e dokumenteve: Vj.23-2-234, Vj.23-30-3054, Vj.23-18-1853, Vj.23-18-1843, Vj.23-19-1917, Vj.23-34-3483, Vj.23-31-3149, Vj.23-33-3311, Vj.24-40-4023, Vj.24-38-3867, Vj.24-40-4024, Vj.24-42-4281, Vj.24-34-3493, Vj.24-40-4050, Vj.24-35-3526, Vj.24-41-4120, Vj.24-35-3532, Vj.24-38-3877, Vj.24-40-4058, Vj.24-40-4060, Vj.24-40-4061, Vj.24-13-1362, Vj.24-35-3544, Vj.24-20-2062.
- Архив Војноисторијског Института - Београд (АВИ), П.2, К.13, Ф.1/а, бр.1/71, Команда Места Гњилане, Команданту Косовске Дивизије, Доставаља извештај о акцији поручнику Тилица, 2. фебруар 1913.год.
- Војновић, M. (1984). Документи о Спољној Политички Краљевине Србије 1903-1914, Књига V, Свеска 3, 5/18. Октобар - 31 Децембар 1912/13. Јануар 1913. Београд: Српска Академија Наука и Уметности - Оделење Историјских Наука.
- Дедијер, В. & Антић, Ж. (1980). Документи о Спољној Политички Краљевине Србије 1903-1914, Књига VII, Свеска 1, 1/14. јануар - 30. април /13. мај 1914. Београд: Српска Академија Наука и Уметности - Оделење Историјских Наука.
- Лукач, Д. (1981). Документи о Спољној Политички Краљевине Србије 1903-1914, Књига VI, Свеска 1, 1/14. јануар - 31. март/13. април 1913. Београд: Српска Академија Наука и Уметности - Оделење Историјских Наука.
- Џамбазовски, К. (1983). Документи о Спољној Политички Краљевине Србије 1903-1914, Књига VI, Свеска 3, 1/14. јули - 31. децембар 1913/13. јануар 1914. Београд: Српска Академија Наука и Уметности - Оделење Историјских Наука.
- (1914). Report of The International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of The Balkan Wars. No. 4, Carnegie Endowment for International Peace, Washington. D. C.: The Endowment.
- (1990). Raport i Komisionit të Hetimit i vitit 1914. E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi. Tiranë: Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë.
- (2007). Historia e Popullit Shqiptar. Vëllimi III. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë: “Toena”.
- (2017). Historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX. Vëllimi I, Akademia e Studimeve Albanologjike – Instituti i Historisë, Tiranë: Botimet albanologjike.
- Atdheu, “Nji gazetë Serbishte mbi barbarizmat Sërbe”, Konstancë, 30 Vjesht’e III-të 1913, 3.
- Besa shqyptare, “Bulgarët e shqiptarët nen Serbiën”, Shkodër, 13 marc 1915, 2-3.
- Besa shqyptare, “Keqbame Sërbe”, Shkodër, 30 kallnduer 1915, 2.
- Глас Црногорца, “Моме драгоме народу”, Цетиње, субота, 9. новембра 1913, 1-2.
- Liri e Shqipërisë, “Nga Kosova.”, 3 Vjesht’e I-re, Sofje, 1913, 2.
- Liri e Shqipërisë, “Kryengritja shqiptare kundra Serbise.”, Sofje, 13 Vjesht’e I-re 1913, 1.
- Liri e Shqipërisë, “Memorandum i Kosoves”, Sofje, 28 Vjesht’e I-re 1913, 2.
- Perlindja e Shqipëniës, “Barbarizmat Sërbe, Greke, Malëzeze”, Vlonë, 28/10 Vjesht’ e I, 1913, 2.
- Perlindja e Shqipëniës, “Sërbia dhe Shqipëtarët”, Vlonë, 18/1 Vjesht’ e I, 1913, 6.
- Политика, “Са Белог Дрина.”, Београд, 21 јануара 1914, 2.
- Политика, “Србско-турски спор.”, Београд, 2 фебруара 1914, 2.
- Политика, “Вид и Косово.”, Београд, 8 март 1914, 1.
- Политика, “Арнаути почињу.”, Београд, 16 марта 1914, 2.
- Политика, “На Албанској граници.”, Београд, 27 марта 1914, 1.
- Политика, “Арнаутски гестови.”, Београд, 26 јула 1914, 1.
- Populli, “Zakonet e Rekës së Gjakovës”, Shkodër, 31 mars 1915, 4.
- Shqypnia e Re, “Lajme prej Kosovet”, Shkodër, 21 shtatur 1913, 3.
- Shqypnia e Re, “Kryengritja në Gjakovë”, Shkodër, 16 tetur 1913, 2.
- Taraboshi, “Mnerija n’Pezrend”, Shkodër, 23-24 pridhë 1914, 2.
- Taraboshi, “N’Kosovë njëmijë shpija t’rrenueme, graa e fmii t’grim”, Shkodër, 16-17 pridhë 1914, 3.
- Taraboshi, “Diftime N’Pejë”, Shkodër, 22-23 pridhë 1914, 2.